افاعیل عروضییکی از اصطلاحات ادبیات فارسی افاعیل عروضی بوده که در علم عروض به عنوان قالب‌هایی به کار می‌روند که وزن شعر با آن‌ها سنجیده می‌شود. ۱ - ریشه افاعیل عروضیافاعیل یا پایه‌ها با سه حرف اصلی (ف ع ل) ساخته می‌شوند. هم‌چنان که در علم حرف گفته می‌شود عالم بر وزن فاعل و یعلم بر وزن یفعل و در عروض نیز گفته می‌شود؛ «بشنو از نی» بر وزن فاعلاتن می‌باشد. ۲ - فرق وزن عروضی با وزن صرفیدر وزن عروضی بر خلاف وزن صرفی، خصوصیت تلفظی حروف، با حرکات و سکون مورد لحاظ قرار نمی‌گیرد بلکه فقط تعداد آن‌ها معتبر است. لذا لزومی ندارد که در برابر فتحه، فتحه قرار گیرد و در برابر ضمه، ضمه، بلکه می‌توان در برابر ضمه، کسره آورد. ۳ - تشکیل افاعیل یا پایههاافاعیل یا پایه‌ها عبارتند از مجموع چند هجا که به‌وسیله یک تکِه یا ضرب قوی به هم متصل شده‌اند. کوچک‌ترین این پایه‌ها «فَع» دو حرفی یا یک هجایی و بزرگترین آن‌ها مثل «مستفعلاتن» نه حرفی و پنج هجایی است. از تکرار پایه‌هاست که وزن حاصل می‌شود بدین طریق پایه کوچک‌ترین واحد وزن است. پایه‌ها از ترکیب ارکان عروض (سبب، وتد، فاصله) شکل می‌گیرند لذا با توجه به کیفیت تقدم و تاخر آن ارکان بر یکدیگر ده پایه بر هشت وزن به دست می‌آید که آن‌ها را افاعیل اصلی یا سالم عروض می‌خواندند. هیچ یک از افاعیل اصلی کمتر از سه هجا و بیشتر از پنج هجا نیست که تعداد آن‌ها ده مورد است: (مفعولن: u - -)، (فاعلن: - u -)، (مستفعلن: - - u-)، (مفاعلین: u- - -)، (فاعلاتن: - u- -)، (متفاعلن: uu – u-)، (مفاعلتن: u- uu-)، (مفعولات: - - -u)، (مُستفعلن: - - u-)، (فاعلاتن: - u--). سه پایه «فاعلن، متفاعلن و مفاعلتن» در شعر فارسی رایج نیست و به ندرت در آن وزن، شعر فارسی سروده شده است. افاعیل یا پایه‌های عروضی را «تفاعیل عروضی»، «اجزای بحور»، «ارکان بحور» و «فواصل سالمه» نیز می‌گویند. ۴ - افاعیل فرعیغیر از افاعیل اصلی، ۲۶ گونه افاعیل فرعی در فارسی متداول است که منشعب و ماخوذ از افاعیل اصلی است که حداقل یک هجا و حداکثر پنج هجا دارند. گفتنی است از تکرار یکی از پایه‌های اصلی یا ترکیب دو پایه و تکرار آن‌ها به صورت متناوب، بحرهای عروضی شکل می‌گیرد، بحر در واقع همانند دستگاه‌های گوناگون موسیقی، وزن شعر فارسی را به وجود می‌آورند که بدان‌ها قالب‌های عروضی نیز گفته می‌شود. [۱]
خانلری، زهرا، فرهنگ ادبیات فارسی، تهران، توس، چ۳، ۱۳۶۶، ص۶۰.
[۲]
داد، سیما، فرهنگ اصطuحات ادبی، تهران، مروارید، چ۱، ۱۳۷۱.
[۳]
مدرسی، حسین، فرهنگ توصیفی اصطلاحات عروض، تهران، بنیاد پژوه‌های آستان قدس رضوی، چ۱، ۱۳۸۰، ص۴۶.
۵ - پانویس
۶ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «افاعیل عروضی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۷/۱۸. |